Niederdeutsche Kurzfassung
Regeln för de plattdüütsche Schrievwies
Düsse Regeln hebbt Vertreders ut Sleswig-Holsteen, Hamborg un Ollenborg 1956 in Hamborg op Vörslag vun de Fehrs-Gill afspraken. 2002 hett de Fehrs-Gill ehr op’n ne’en Stand bröcht:
- Bookstaven
Dor warrt blot Bookstaven bruukt, de dat ok in’t Hoochdüütsche gifft.
- Utlaatteken
De bruukt man
- bi Biwöör, de afkört sünd, t.B. den = an’n Haven („am Hafen“), dat = an/bi’t Studeren („am/beim Studieren“), de = an’e Kark („an der Kirche“), en = ’n beten („ein bisschen“)
- bi Förwöör, de afkört sünd, t.B. ik = dat kann ’k nich („das kann ich nicht“), se = dat will s’ nich („das will sie nicht“), een und man = dat schall ’n nich („das soll man nicht“)
- bi annere Wöör, de afkört sünd, blot in de direkte Reed, t.B. „Mit’nanner is beter as gegen’nanner“ („Miteinander ist besser als gegeneinander“)
- üm antodüden, dat en annere Sülv achterankamen deit, t.B. de ne’e/ nie’e Hoot („der neue Hut“), de russ’sche Winter („der russische Winter“).
- Streck-h
Dat düüdt enen langen Sülvstluut an, steiht aver blot in so’n Wöör, bi de dat ok in de hoochdüütsche Form binnen is, t.B. Stohl („Stuhl“), Lehrer/Lihrer („Lehrer“), Koh („Kuh“).
- Sülven an’t Enn vun en Woort
- Düsse Sülven schrifft man ut, t.B. hebben („haben“), Menen („Meinung“).
- Wenn de Stammform vun en Tietwoort op -t utlopen deit, lett man en -t, dat man an un för sik bi’t Bögen vun en Tietwoort bruukt, weg, t.B. wi smiet („wir werfen“) so as ik smiet („ich werfe“), he sett („er setzt“) und wi sett („wir setzen“) so as ik sett („ich setze“). Dat gellt ok, wenn de Stammform op -dd utlöppt, t.B. he lidd („er leidet“), wi pedd („wir treten“).
- Wenn Luden an’t Enn vun en Woort nich mehr to hören sünd, t.B. dat t un d, denn warrt se, wenn’t geiht, liekers schreven, t.B. du büst („du bist“), Böst („Bürste“), Nacht („Nacht“), Steed („Stätte“); ik baad („ich bade“), Lüüd („Leute“).Dat gellt ok, wenn de Utlaut en Inluut warrt, t.B. Bösten („Bürsten“), Nachten („Nächte“), Steden („Stätten“), wi baden („wir badeten“).
- Lange Sülvstluden in apen Sülven
- Düsse Luden schrifft man in apen Sülven (d.h. in Sülven, de op enen Sülvstluut utlopen doot) nich dubbelt, t.B. Straten („Straßen“). Aver dat Streck-h blifft stahn, wenn de hoochdüütsche Form vun dat Woort dat ok hett, t.B. Sahlen („Sohlen“).
- Dat lange i in en apen Sülv schrifft man ie, t.B. kriegen („kriegen“, „bekommen“), nie („neu“), wenn in de hoochdüütsche Form nich en eenfach i steiht, t.B. Bibel („Bibel“), oder en Streck-h steiht, t.B. Lihrer („Lehrer“), s. Ziffer 3.
- Lange Sülvstluden in en slaten Sülv
- Düsse Luden schrifft man in slaten Sülv (d.h. in Sülven, de op enen Mitluut utlopen doot) dubbelt, t.B. Straat („Straße“), un wiest dat lange i dörch ie, t.B. Tiet („Zeit“).
- Ok de Ümluden ä, ö, ü schrifft man dubbelt, t.B. dääglich („täglich“), Bööm („Bäume“), Schüün („Scheune“).
- Aver nich verdubbeln deit man lange Vokalen,
- wenn en Streck-h to setten is, z.B. Hahn („Hahn“)
- oder wenn en korten Vokal, de dorvör steiht, dörch enen e-Affall lang worrn is, t.B. Sorg („Sorge“).
- Eenludige un tweeludige e un ö
Twüschen eenludige un tweeludige e un ö maakt man bi’t Schrieven kenen Ünnerscheed, t.B. Deel (eenludig = „Diele“ un tweeludig = „Teil“), jüstso Köök (eenludig = „Küche“) un gröön (tweeludig = „grün“).
- Lange Sülvstluden in korte Wöör un in Nasülven
Düsse Sülvstluden schrifft man in korte, wenig betoonte Wöör un in unbetoonte Nasülven nich dubbelt, t.B.
- blot („nur“), aver bloot („nackt“), dal („hinab“), aver Daal („Tal“), gor („gar“, „sehr“), aver goor („gar gekocht“), los („los“), aver loos („lose“)
- dor („dort“), för („für“), mal („mal“), ok („auch“), vör („vor“), ut („aus“)
- -bor („-bar“), -sam („-sam“), -dom („-tum“)
- en („ein“) as unbestimmten Artikel, aver een („ein“) as Tahlwoort.
- Tweeludig e an’t Woortenn
Dat vulltonige e schrifft man, wenn dat nich dörch en h as lang utwiest is, dubbelt, t.B. Snee („Schnee“), dree („drei“), Snackeree („Gerede“).
- Korte Sülvstluden
- Üm to wiesen, dat en Sülvstluut kort is, schrifft man den Mitluut, de na em kümmt, dubbelt, t.B. Katt („Katze“), Kopp („Kopf“), Snack („Spruch“, „Gespräch“), gramm („gram“), Küll („Kälte“), Hoff („Hof“). Dat gellt nich, wenn na den Sülvstluut al mehr as een Mitluut steiht.
- En Endsülv, de man bi’t Bögen vun en Tietwoort bruukt, tellt bi den Mitluut, de vöropgeiht, nich mit, t.B. du bliffst („du bleibst“), he gifft („er gibt“).
- Korte Sülvstluden in korte Wöör
Düsse Sülvstluden schrifft man in korte, wenig betoonte Wöör nich dubbelt, t.B. af („ab“), as („als“), al („schon“), bet („bis“), bün („bin“), düt („dies“), ik („ich“), sik („sich“), op („auf“), wat („was“).
- d un t, ok g un ch
De schrifft man an’t Enn vun en Woort as in’t Hoochdüütsche, t.B.
- goot („gut“), root („rot“), Bruut („Braut“), Tiet („Zeit“), Bett („Bett“), Gott („Gott“), aver Kind („Kind“), Kleed („Kleid“), Hund („Hund“)
- Dag („Tag“), Tog („Zug“), weg („weg“).
- v oder f an’n Woortanfang
Hier schrifft man v oder f jüstsoas in’t Hoochdüütsche, t.B. vör („vor“), för („für“). En v steiht aver bi Voss („Fuchs“).
- v/b-Luut
- Den stimmhaftigen v/b-Luut schrifft man
- v, wenn man em as Rievluut sprickt, t.B. drieven („treiben“), Bedrieven/ Bedrieben („Betriebe“)
- b, wenn man em as Explosivluut (kloor b) sprickt, t.B. drieben („treiben“), Bedrieben („Betriebe“).
- Na enen korten Vokal sprickt man den v/b-Luut as en stimmlos f un schrifft man ff, t.B. he drifft („er treibt“).
- Den stimmhaftigen v/b-Luut schrifft man
- v un f an’t Woortenn un bi’t Bögen vun Tietwöör
- De Schrievwies v oder f in’n Utluut richt sik na de Utspraak vun den Sülvstluut, de vörutgeiht:
- v na enen överlangen Sülvstluut, t.B. Leev („Liebe“), Duuv („Taube“)
- f na enen eenfach langen Sülvstluut, t.B. leef („lieb“), Bedrief („Betrieb“), fief („fünf“), scheef („schief“), Wief („Weib“).
- Bi’t Bögen vun Tietwöör schrifft man den stimmhaftigen v/b-Luut, t.B. drieven/drieben („treiben“), arven/arben („erben“), an’t Woortenn ümmer mit v, t.B. ik driev („ich treibe“), ik arv („ich erbe“), he dreev („er trieb“), he arv („er erbte“).
- De Schrievwies v oder f in’n Utluut richt sik na de Utspraak vun den Sülvstluut, de vörutgeiht:
- w an’n Woortanfang
Dat w schrifft man an’n Woortanfang, t.B. Water („Wasser“), swümmen („schwimmen“). Blot in ewig („ewig“) steiht dat ok binnen in’t Woort.
- g un gg
An de Schrievwies ännert sik nix, ok wenn bi’t Bögen vun Tietwöör ch spraken warrt
- vör -t, t.B. seggen – he seggt („sagen – er sagt“), stiegen – he stiggt („steigen – er steigt“)
- an’t Woortenn, t.B. mögen – he mag („mögen – er mag“).
- Bookstaav x
Dat x schrifft man in Büx („Hose“), Ext („Axt“), fix („fix“), Hex („Hexe“), Lex („Lektion“), nix („nichts“).
- Frömdwöör
De schrifft man na de hoochdüütsche Schrievwies, wenn se nich düütlich anners as in’t Hoochdüütsche utspraken warrt, t.B. Garaasch („Garage“), Natschoon („Nation“).